η πολιτική και η τέχνη της μετάφρασης – Δεκέμβριος 2007
η μετάφραση είναι η πιο οικεία πράξη της ανάγνωσης, Gayatri Spivak
Αυτές τις τρεις μέρες, στις αρχές Δεκέμβρη του 2007 η Λεσβιακή Ομάδα Αθήνας διοργανώνει προβολές ταινιών για έβδομη συνεχόμενη χρονιά. Παλαιότερα, παράλληλα με τις προβολές, είχαν κυκλοφορήσει από την ομάδα μικρά κείμενα που προσπαθούσαν να εξηγήσουν το πως και το γιατί η διοργάνωση των προβολών είναι μία προτεραιότητα μας καθώς και γιατί είναι μία προσπάθεια που με συστηματικότητα φέρνουμε εις πέρας, ξεπερνώντας τεχνικές ή οικονομικές δυσκολίες. Τα κείμενα έγραφαν, ‘είμαστε εδώ’ και ‘μιλάμε για τα πράγματα που αλλάζουν’, ’είμαστε εδώ’ γιατί ‘γουστάρουμε τις ιστορίες μας’. Πολύ σωστά!
Από την πρώτη φορά που η λεσβιακή ομάδα οργάνωσε προβολές λεσβιακού κινηματογράφου ήταν αυτονόητο ότι οι ταινίες που θα προβάλλονταν θα ήταν υποτιτλισμένες στα ελληνικά. Αυτό σήμαινε ότι η ομάδα αναλάμβανε το χρέος και το κόστος του να υποτιτλιστούν ταινίες που οι περισσότερες δεν είχαν παιχτεί ποτέ σε αίθουσες στην Ελλάδα και που δεν διατίθονταν ούτε στο εμπόριο με ελληνικούς υπότιλους. Δεν ήταν δηλαδή προσβάσιμες σε μεγάλο τμήμα της λεσβιακής κοινότητας στην Ελλάδα.
Στην πορεία των χρόνων αρχίσαμε να αποκτούμε την τεχνογνωσία για να μεταφράζουμε και να υποτιτλίζουμε τις ταινίες εμείς οι ίδιες. Όσο αφορά τον υποτιτλισμό, τη σχετική τεχνογνωσία μας πρόσφεραν απλόχερα μέλη της βιντεοκολλεκτίβας ΚΙΝΗΜΑτόγραφος που λειτουργεί στην Αθήνα, και μέχρι σήμερα μας βοηθάνε όταν παρουσιάζονται τεχνικά προβλήματα.
Στο πρόγραμμα που θα παρακολουθήσουμε αυτή τη φορά όλες οι ταινίες έχουν μεταφραστεί και υποτιτλιστεί από μέλη και φίλες της ομάδας. Αυτό σημαίνει ότι αφιερώσαμε πολύ χρόνο, μεγάλη προσπάθεια και πολύ μεράκι για να βρούμε τις λέξεις μία μία, να θυμηθούμε τη σωστή ορθογραφία, να φροντίσουμε ώστε να προλαβαίνει κανείς να διαβάσει τους υπότιτλους και, το σημαντικότερο, να αποδόσουμε στα ελληνικά αυτό που λέγεται σε μία άλλη γλώσσα. Όπως λέει η Gayatri Spivak, στη μετάφραση όπου το νόημα πηδά σε μία ευρύχωρη ερημιά μεταξύ δύο ονοματισμένων ιστορικών γλωσσών, φτάνουμε επικίνδυνα κοντά του [στο νόημα]. Εκεί βρεθήκαμε και εμείς. Κοντά στο κέντρο του νοήματος – και αυτό που είχαμε να κάνουμε ήταν να «σηκώσουμε» την εμπειρία μιας άλλης κουλτούρας, μιας άλλης κοινότητας, μιας άλλης εποχής και να την «ακουμπήσουμε» πάνω στην εμπειρία και την κουλτούρα της κοινότητας εδώ. Να αποδόσουμε το βάρος όσων λέγονται, να προσέξουμε ώστε να μην παραποιήθουν τα λόγια τους και να μην κακοποιήθουν οι προθέσεις τους. Θέλαμε η μετάφρασή μας να είναι ‘απλή μίμηση της ευθύνης’ που αναλαμβάνουν αυτοί και αυτές που εκφράζονται μέσω των ταινιών. Θέλαμε ακόμη να αντιγράψουμε ‘τα ίχνη του εαυτού’, που χαράζουν με τον λόγο τους, παρεμβαίνοντας όσο το δυνατόν λιγότερο. Η τέχνη της μετάφρασης κρύβεται ακριβώς στα σημεία που κάνεις τις επιλογές, που παίρνεις τις αποφάσεις, που ξεψαχνίζεις το λεξιλόγιο της ελληνικής γλώσσας για να διαλέξεις λέξεις και εκφράσεις που να αποδίδουν, ως χρήζει, την ειρωνεία, την εξυπνάδα. τον πόνο, τα υπονοούμενα, την καύλα, τη μαγκιά, την υπερηφάνεια, την λύπη, τον ενθουσιασμό, τη συναισθηματική ένταση – φροντίζοντας τελικά να είναι η παρακολούθηση μία εποικοδομητική, ψυχαγωγική διαδικασία.
Καμιά φορά κάνουμε λάθη. Αυτά είναι μέσα στο πρόγραμμα. Το προτέρημα όμως που έχουμε σε σχέση με επαγγελματικά συνεργεία, είναι ότι γνωρίζουμε τα δεδομένα και την ιστορία της λεσβιακής κοινότητας και αυτή είναι η προϋπόθεση για να μην αποδίδονται στρεβλά οι έννοιες, καταστρέφοντας έτσι την ατμόσφαιρα του έργου. Συχνά βέβαια στην πορεία των υποτιτλισμών βρισκόμαστε μπροστά σε πράγματα που δεν γνωρίζουμε. Σε εκφράσεις, καταστάσεις, ονόματα που μας είναι άγνωστα, αλλά που έχουν παίξει ρόλο στην ιστορία κάποιων άλλων λεσβιακών, γκέι και τρανς κοινοτήτων. Τότε λοιπόν, φροντίζουμε να ψάξουμε και να βρούμε τα κομμάτια του παζλ που μας λείπουν, όχι μόνο για να κάνουμε ‘μία καλή και έντιμη μετάφραση’, αλλά γιατί είναι και αυτή μία ευκαιρία να γνωρίσουμε καλύτερα τον εαυτό μας. Με τον ίδιο τρόπο που τον ανα-γνωρίζουμε όταν βλέπουμε τις αναπαραστάσεις του στη μεγάλη οθόνη ή στο άσπρο πανί που κρέμεται στον τοίχο.
